Suy ngẫm về bốn điều kiện cho quan hệ Thầy – trò thời hiện đại

SUY NGẪM VỀ BỐN ĐIỀU KIỆN

CHO QUAN HỆ THẦY – TRÒ THỜI HIỆN ĐẠI

                                       ThS. Xuân Thái Tuấn – Phó trưởng Bộ môn chung

          Mối quan hệ thầy - trò là một trong những mối quan hệ xã hội đã tồn tại từ rất lâu đời. Dân tộc Việt Nam là một dân tộc có  nhiều truyền thống tốt đẹp, trong đó phải kể đến truyền thống "tôn sư trọng đạo". Có thể khẳng định rằng, dù trong bất kỳ thời điểm lịch sử nào, bất kỳ chế độ chính trị nào và trải qua mọi biến cố của lịch sử, truyền thống đó không bao giờ thay đổi. Vai trò của người thầy luôn được đề cao và coi trọng, hình ảnh người thầy luôn tiêu biểu trong mọi tầng lớp của xã hội, như Cố Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng Phạm Văn Đồng đã nói: “Nghề dạy học là nghề cao quý nhất trong các nghề cao quý, nghề sáng tạo nhất trong những nghề sáng tạo”.

          Đối với học trò trong xã hội ngày xưa, người thầy luôn được xem là bậc bề trên… Họ vừa kính trọng thầy, vừa có những hành động để thể hiện lòng biết ơn đối với thầy, như câu nói dân gian: “Mùng 1 tết cha, mùng 2 tết chú, mùng 3 tết thầy”. Mối quan hệ giữa thầy - trò trong xã hội xưa không bị chi phối bởi các yếu tố tiêu cực của xã hội mà chủ yếu xuất phát từ những triết lý giáo dục. Từ lời dạy, lễ nghĩa, cử chỉ, hành động của thầy đối với trò đều mang tính giáo dục.

          Trong xã hội hiện đại, dưới tác động của nhiều yếu tố, quan niệm về sự học và mối quan hệ giữa thầy và trò đã có nhiều thay đổi, mang màu sắc mới trên nền tảng những giá trị truyền thống. Mối quan hệ giữa thầy và trò không còn bị chi phối bởi những giáo lý nghiêm ngặt như trong xã hội ngày xưa mà có phần được giảm nhẹ, đơn giản hóa những quy định về lễ nghĩa. Khoảng cách giữa thầy và trò không cách xa như trước. Triết lý giáo dục theo đó cũng có nhiều sự thay đổi. Nền giáo dục cho tất cả mọi người vừa tạo nền tảng dân trí vừa tập trung vào đỉnh cao và mũi nhọn. Từ đó, cũng như nhiều mối quan hệ khác, quan hệ thầy trò ngày càng mang đậm tính nhân văn, dân chủ, tiến bộ; phù hợp xu thế phát triển của nhân loại. Thay vì sự truyền đạt tri thức một chiều với vai trò tối thượng của người thầy, nền giáo dục hiện đại hướng đến tinh thần chủ động lĩnh hội tri thức, rèn luyện kỹ năng của trò; quan hệ thầy trò là mối quan hệ hai chiều, quan hệ hợp tác. Không những thế, xét về mặt nguyên tắc, lợi ích, vai trò của người dạy và người học được phân định khá rõ ràng. Người học được trang bị những tri thức và kỹ năng nhất định (vì lợi ích ấy, người học phải đóng góp tài chính để góp phần tạo nguồn kinh phí trả lương cho người thầy, trang trải phí tổn và duy trì cơ sở đào tạo, v.v.); người dạy tham gia hoạt động giáo dục với tư cách người hành nghề. Tuy nhiên, trong điều kiện xã hội ngày nay mối quan hệ thầy - trò bị chi phối ảnh hưởng bởi rất nhiều yếu tố, có thể kể đến bốn yếu tố nổi bật sau đây:

1. Điều kiện sống

          Phải tồn tại và phát triển được thì con người mới suy nghĩ được - với bất cứ ai cũng vậy, cả thầy và trò đều phải vậy. Quan hệ thầy - trò không nuôi sống được thầy, trò mà ngược lại, cả thầy và trò phải có nguồn vật chất để sinh tồn và đáp ứng các nhu cầu khác cho cá nhân cùng gia đình trước rồi mới còn tâm trí dành cho công tác giáo dục. Thời phong kiến - thời của những ông đồ cũng như những học trò áo vải với lều chõng đi thi, điều kiện sinh hoạt rất đơn giản: chỉ vài con cá ao nhà, vài con gà, vài ngọn rau tự trồng, một căn nhà lá, một cái chõng tre, vài cuốn sách Nho…là đã thành sự học. Rồi đến thời đại Hồ Chí Minh cho tới trước khi đất nước bước vào giai đoạn hội nhập quốc tế với nền kinh tế thị trường phổ biến, điều kiện sinh hoạt của cả thầy, trò cùng gia đình họ vẫn được bao cấp. Rõ ràng, sự bảo đảm về vật chất ấy là đủ để duy trì mối quan hệ nặng về đạo hay lễ giáo một cách thuần túy.

Người thầy luôn là người dẫn lối, chỉ đường cho bao thế hệ học trò đi tìm chân lý

           Khi các bậc cha mẹ và thầy cô giáo thực sự hiểu nhau, bắt tay nhau, khi nhà trường "dang rộng vòng tay" chào đón phụ huynh tham gia vào quá trình xã hội hóa giáo dục; lúc đó, chắc chắn mọi việc sẽ đơn giản và tốt đẹp hơn rất nhiều. Nhưng hiện nay, khi đòi hỏi về đời sống vật chất và tinh thần tăng nhanh thì lương “cứng” của giáo viên hay trợ cấp gia đình của học sinh, sinh viên là không đủ. Do vậy, cả hai đều phải phân tán tâm trí, thời gian, sức lực cho nhiều mối quan hệ khác, nhiều hoạt động khác. Sự quan tâm dành cho nhau không còn trọn vẹn như trước, những tác động tương hỗ với bên ngoài cũng làm thay đổi tình nghĩa thầy - trò. Ngay cả nhu cầu về trang thiết bị dạy học cũng thật thiếu thốn - không còn đơn thuần là lều với chõng, bút với nghiên nữa.

2. Điều kiện tri thức

            Quan hệ thầy - trò truyền thống trước kia với phương châm “Nhân chi sơ, tính bản thiện”, “Nhất tự vi sư, bán tự vi sư”  không còn ở đâu khác nữa ngoài…sân khấu. Thời phong kiến, người ta lấy lễ nghĩa, văn chương thơ phú làm đường tiến thân; còn giờ đây, nó phải nhường chỗ cho hàng trăm môn học, ngành học khác; nó đã trở thành môn học phụ, thành thứ giải trí tinh thần, thành đề tài chiêm nghiệm lúc nhàn rỗi. Ngày xưa, đến hẹn lại lên, cả xã hội đếm trên đầu ngón tay cũng đủ cả trạng nguyên, bảng nhãn, tú tài; ngày nay, mọi lúc mọi nơi xuất hiện hàng nghìn cuộc thi, hàng nghìn loại văn bằng chứng chỉ; thầy - trò cũng trải rộng khắp các lứa tuổi, giới tính, giai tầng, vùng miền.

Ngày 20/11 luôn là một ngày đặc biệt với thầy - trò Việt Nam

          Ngày xưa, thầy dạy trò, trò học thầy - trên bảo dưới nghe; hiện tại, người ta tự tìm tòi nghiên cứu, học bạn, học qua mạng, thậm chí còn sáng tạo và tự…mở lớp. Với bước đại nhảy vọt của tri thức nhân loại như vậy, cả thầy lẫn trò đều phải học, phải quay cuồng với con chữ, phải động tay động chân, phải tính toán đủ thứ. Ngay cả việc học gì, thi gì, học ở đâu và với ai cũng là cả một vấn đề nan giải. Và tình nghĩa thầy - trò tất nhiên càng bị phân tán.

3. Điều kiện xã hội

           Sự học lễ nghĩa hay văn chương thơ phú suốt mấy nghìn năm lịch sử mang nặng tính áp đặt, bất biến, và dựa chủ yếu vào…vẻ đẹp tâm hồn. Nhưng trước khối lượng đồ sộ những ngành nghề, lĩnh vực như hiện nay, việc thay đổi phương pháp dạy và học theo hướng: tương tác hai chiều, lấy người học làm trung tâm cùng trao đổi để hiểu và mở rộng vấn đề, liên tục so sánh lý thuyết với thực tiễn, khơi dậy khả năng sáng tạo, coi trọng cái “tôi”, “cái riêng”, “cái khác biệt”,…chắc chắn sẽ làm cho mối quan hệ thầy - trò trở nên “linh hoạt”, “mềm dẻo” hơn.

Người thầy với tư cách là thế hệ đi trước ,

với “danh” là hiểu biết hơn với “phận” là đáng kính trọng hơn - phải là chủ thể của mối quan hệ thầy - trò

          Nhiều người vội vã lo sợ vì sự cởi mở này, sợ xã hội mất đi tôn ti trật tự. Nhưng tôn ti trật tự không phải là bảo thủ, trì trệ, cứng nhắc và càng không phải là áp đặt những đặc quyền, đặc lợi vô lý theo “danh phận”, “thứ bậc” làm xâm hại đến quyền tự do, quyền bình đẳng, quyền làm chủ của người khác theo ý muốn riêng của mình. Sự tôn trọng phải dựa trên sự hiểu biết lẫn nhau; tôn ti trật tự phải công bằng về quyền lợi và nghĩa vụ, phải được lập ra dựa trên mức độ tự giác, đồng thuận cao dần theo quá trình phát triển về tri thức của cả xã hội. Người thầy, với tư cách là thế hệ đi trước, với “danh” là hiểu biết hơn, với “phận” là đáng kính trọng hơn - phải là chủ thể xây dựng mối quan hệ thầy - trò, và cũng là đối tượng đầu tiên cần xét đến khi đánh giá mối quan hệ này. Gương có tốt thì mới hy vọng được noi theo và cũng chỉ nên noi theo những gương tốt. Hãy làm sao để học trò gọi tiếng “thầy” xuất phát từ sự biết ơn và cảm kích chân thành vì nhờ thầy mà họ có được nhiều bài học bổ ích, chứ không phải bắt họ gọi tiếng “thầy” trong nỗi sợ hãi đã trở thành bản năng do định kiến xã hội.

4. Điều kiện hội nhập quốc tế

          Cuộc cách mạng kỳ diệu về công nghệ thông tin - trí tuệ nhân tạo đưa Việt Nam đến với cả thế giới và ngược lại. Sự va chạm rồi giao thoa (cả trực tiếp và gián tiếp) với hàng trăm nền văn hóa khác nhau từ khắp hành tinh đã len vào từng ngõ hẻm Việt Nam, từng gia đình, từng con người Việt Nam và tất nhiên không thể bỏ qua thầy và trò Việt Nam.

Làn sóng hội nhập quốc tế cũng tác động đến quan hệ thầy - trò ở Việt Nam

          Nhân sinh quan, thế giới quan, quan điểm sống, lối sống,…của cả thầy và trò chắc chắn đều bị tác động ít nhiều. Mối quan hệ thầy - trò nói riêng và các mối quan hệ xã hội khác nói chung không còn “thuần Việt” nữa. Sẽ có nhiều cái lạ, nhưng không phải cái lạ nào cũng xấu; sẽ có nhiều cái mới, nhưng không phải cái mới nào cũng tốt. Nhưng giáo dục Việt Nam nói chung và quan hệ thầy - trò Việt Nam nói riêng lại có những dấu hiệu khác lạ ngay cả với thế giới bên ngoài. Đó những biểu hiện như bệnh “thành tích” , bệnh “học chay”, bệnh “ngồi nhầm lớp” hay như sự lạ “giảng viên lãng quên, sinh viên trộn lẫn”. Thực ra không có gì là lạ cả, theo như tác giả đã phân tích ở phần 1 và 2, bởi vì điều kiện sống của cả thầy và trò không theo kịp nhu cầu cá nhân lẫn đòi hỏi tri thức của sự nghiệp xây dựng tổ quốc, bởi vì xu hướng hưởng thụ của hầu hết mọi người bao giờ cũng lớn và nhanh hơn khát vọng cống hiến rất nhiều. Khi triết lý giáo dục lạc hậu, không theo kịp đà phát triển của thời đại thì tất yếu dẫn đến những xung đột. Trong khi kinh tế đất nước còn khó khăn, chính sách phân phối lợi ích và đầu tư cho giáo dục còn bất cập thì những thúc ép quá mạnh về vật chất khiến cả thầy lẫn trò “hai bên cùng có lợi” tìm cách vượt qua rào cản trì trệ của triết lý giáo dục ấy bằng những biện pháp theo kiểu “mạnh ai nấy làm” . Và vấn nạn “chạy trường, chạy lớp, chạy điểm” hay “dạy thêm học thêm”, học đối phó, dạy qua quýt,…nảy sinh cũng là điều dễ hiểu.

          Tuy nhiên, có thể khẳng định rằng: Mối quan hệ thầy - trò trong xã hội ngày nay, luôn luôn là một truyền thống tốt đẹp (thuộc tính phổ biến). Truyền thống cao quý ấy từng được xây dựng và phát triển trên một nền tảng văn hóa dân tộc lâu đời. Và trong tiến trình đi lên của xã hội, các thế hệ nối tiếp đã "gạn đục, khơi trong" nhằm bảo vệ và phát huy tích cực truyền thống cao quý đó. Hy vọng  rằng Ngành Giáo dục - Đào tạo  sẽ xây dựng được những cơ chế phù hợp, tiếp tục phát động những phong trào “thi đua” một cách thiết thực, khắc phục triệt để những “căn bệnh” trong giáo dục như trên và như vậy sẽ thiết lập được những mối quan hệ thầy - trò trong sáng, vô tư, thuần khiết mà xã hội mong đợi./.